Venezuelalıların tıbbi hizmetlere erişimi 1990’lar boyunca giderek kötüleşen olumsuz ekonomik ve sosyal koşullar, kamu sağlığı sektörüne yatırımların azalması^[1] ve hekim insangücünün dengesiz dağılımı (ya da etkin, erişilebilir kamu sağlığı hizmetleri için yeterli hekim insangücü sağlanamaması^[2]) nedeniyle oldukça kötüleşmişti. Oysa Venezuela’nın kaderinin değişmeye başladığı 1999 yılında Venezuelalıların tıbbi hizmetlere gereksinimleri her zamankinden daha fazlaydı: Venezuela’da dört milyondan fazla çocuk ve erişkin beslenme yetersizliğinden mustaripti, 4 – 14 yaşları arasındaki 1.2 milyon çocukta şiddetli beslenme yetersizliği vardı ve nüfusun % 48.9’u yoksulluk içinde yaşamaktaydı. Pan-Amerikan Sağlık Örgütü’nün (PASÖ) bir raporunda bu durum, “1990’larda kamu sağlık kurumlarının sağlık hizmeti sağlama ve sağlık sorunlarını çözebilme kapasitesi kritik düzeyde yetersiz hale gelmişti” şeklinde ifade edilmişti^[3].

Chavez’in Başkan seçilmesinden sonra kabul edilen yeni Venezuela Anayasası sağlık bakımını temel bir yurttaşlık hakkı ve devlet yükümlülüğü olarak tanımlamış ve tamamen devlet tarafından finanse edilen, evrensel (herkese), bütüncül, kapsamlı, yerinden yönetilen ve katılımcı bir kamu sağlığı sistemi oluşturulması zorunluluğu getirmişti. Ancak Venezuela, diğer birçok geri bıraktırılmış ülke gibi bu amacına ulaşabilmek için yeterli sayıda nitelikli insangücüne sahip değildi^[4].

Venezuela’da yetkililer toplum sağlığı konularını ele almaya başladıkça ve sunulan hizmetleri çeşitlendirme ve arttırmak istedikçe, hekimlik alanında sayıca yetersizlik, motivasyon eksikliği ve eşitsiz dağılım gibi sorunlar yanında başka sorunlar olduğunu da fark etmeye başlamışlardı. Bunlardan en önemlisi, diğer birçok ülkede olduğu gibi Venezuela’da da hekimlerin önleyici tedbirlere, kamu sağlığı sektörünün veya genelde toplum sağlığının gereksinimlerine pek az yer veren tedavi hekimliği üzerine eğitim görmüş olmalarıydı.

Venezuela’da tıp fakültelerine öğrenciler genellikle özel okullardan gelmekteydi ve ağırlıkla derslik eğitimi temelli olan tıp eğitimi hastane rotasyonlarıyla desteklenmekteydi. Öğrenciler eğitimleri boyunca zamanlarının çoğunu yoksulların yaşadıkları yerlerden uzak ortamlarda geçirmekteydi. Tıp eğitiminin amaçları arasında toplumsal sorumluluk duygusu geliştirilmesi bulunmamaktaydı. Venezuelalı hekim adayları kapitalist tıp modelini benimsemiş diğer birçok ülkede olduğu gibi, bireylerin sağlık kaygılarına hitap eden özel sağlık sektörünün gereksinimlerine göre eğitilmekteydi^[5].  Oysa Venezuela’nın toplumun gereksinimlerine göre yeniden örgütlenen sağlık sisteminde görev alabilmek için gerekli bilgi ve becerilere sahip, toplumun ezilen kesimlerinin halinden anlayan[6] hekimlere gereksinimi vardı.

Toplumcu bir tıp eğitimi

Venezuela’da Ulusal Kapsamlı Toplum Hekimliği Eğitim Programı (Programa Nacional de Formación en Medicina Integral Comunitaria – PNFMIC veya kısaca MIC) adı altında topluma dayalı[7] bir tıp eğitimi modeli yukarıda sıralanan sorunlara bir yanıt olarak ortaya çıkmıştır.

2003 Nisan’ında Karakas’ın Libertador bölgesinde 53 Kübalı hekimle başlayan Barrio Adentro programı, 2004 Mayıs’ına gelindiğinde 10 binden fazla Kübalı hekimle sürdürülmektedir. Fakat daha ilk günden itibaren Kübalı hekimlerin yerlerinin hızla Venezuelalı hekimler tarafından doldurulması da hedeflenmiş, bunun formülleri aranmaya başlanmıştır. Bu iki nedenle acil ve önemlidir: Birincisi, Barrio Adentro programının yaygınlaştırılabilmesi için ilk aşamada en az 30 binden fazla hekime gereksinim vardır ve bunların hepsinin Küba’dan uzun süre için sağlanabilmesi oldukça güçtür. İkincisi Chavez karşıtlarının yönetimindeki eyaletlerde Kübalı hekimlerin görevlendirilmesine izin verilmediğinden, en azından bu eyaletlerde Barrio Adentro programının sürdürülebilmesi için acilen buralarda görevlendirilecek Venezuelalı hekimlere gereksinim bulunmaktadır.

Bolivarcı devrim Venezuelalı yoksulların büyük desteğini alarak hızla ilerlemektedir. Devrimin başarıları Venezuela orta sınıfları tarafından da ilgiyle izlenmektedir. Devrimci düşünceler Venezuela’nın elit üniversitelerinden mezun bazı hekimleri de etkilemiştir. Bu hekimler Kübalı hekim kabul edilmediği için Barrio Adentro programı başlatılamayan eyaletlerde görev talep ettiklerinde Venezuela’da ve dünyada hekim eğitiminde yeni bir çığır açacak topluma dayalı hekim eğitimi modelinin ilk kıvılcımı ateşlenmiştir. Gönüllü Venezuelalı hekimler Barrio Adentro’larda görevli Kübalı hekimlerin yanına eğitim almaları için görevlendirilmişler ve böylece Barrio Adentro klinikleri birinci basamakta hizmet sunmanın yanında aynı zamanda uzmanlık eğitimi veren kurumlar haline gelmişlerdir. 2004 yılında Barrio Adentro kliniklerinde Kübalı hekimlerin yanında uzmanlık eğitimine başlayan Venezuelalı hekimlerden 1.013’ü 2006 yılında eğitimlerini tamamlayarak kendilerine gereksinim duyulan kliniklerde görevlendirilmişlerdir[8].

1999 yılında Chavez yönetiminin işbaşına gelmesiyle birlikte Küba ile yakın ilişkiler kuran Venezuela, Küba’nın Latin Amerika’nın yoksul öğrencileri için açtığı Latin Amerika Tıp Fakültesi’ne öğrenci göndermeye başlamıştır. Küba’ya tıp eğitimi almak üzere giden ilk Venezuelalı öğrenciler 2005 yılında eğitimlerini tamamlayarak geri dönmeye başlamıştır. Bu öğrencilerin oluşturduğu 51. Batarya (Batallón 51) ülkenin en ücra köşelerinde görev almıştır.

Kuşkusuz geleneksel Venezuela tıp fakültelerinden çıkan devrimci hekimler ve Küba’da eğitim almış Venezuelalı hekimler Barrio Adentro programının yaygınlaştırılmasında çok değerli bir rol oynamıştır, fakat bunların toplamı gereksinimin yanında hala devede kulak kalmaktadır. Venezuela’nın çok daha fazla hekime gereksinimi vardır. Falcon eyaletindeki Francisco de Miranda Deneysel Üniversitesi rektör yardımcısı Dr. José Jean Carlos Yepez[9], Ulusal Kapsamlı Toplum Hekimliği Eğitim Programı geliştirmek ve yönetmek için kurulan bir Ulusal Komisyon’un başına getirilmiştir.  

Önüne tıp eğitimini Venezuela’nın 355 belediyesinin varoşlarına ve kasabalarına götürme hedefi koyan Komisyon çok şanslıdır. Küba, tam da Venezuela’nın Barrio Adentro programını başlattığı günlerde tıp eğitiminde büyük bir reform sürecine girerek, 2004 yılında tıp eğitiminin % 75 – 80’inin hastane dışında, birinci basamakta verileceği Poliklinik Üniversitesi Tıp Eğitimi Programı (PÜTEP) başlatma kararı almıştır. Bu çerçevede 75 poliklinikte birinci basamakta görev alan hekimler, hekim eğiticiler (tutör) olarak yetiştirilmek üzere eğitime alınmışlar ve bu polikliniklerde tıp eğitimine başlanmıştır. Bu eğitim Venezuela’nın gereksinimleriyle de tamamen örtüşmektedir.   

Venezuela’da 2005 yılında başlatılan Kapsamlı Toplum Hekimliği (Medicina Integral Comunitaria) programı, ülkenin mevcut tıp fakültelerinde verilen geleneksel tıp eğitimine paralel olarak, Barrio Adentro Misyonu’na bağlı birinci basamak sağlık kurumlarında yürütülmektedir. Geleneksel tıp eğitimindeki bireylerin sağlık sorunlarını çözmeye yönelik, hastane temelli ve tedavi hekimliği ağırlıklı içeriğe karşın Kapsamlı Toplum Hekimliği (KTH) eğitimi, temel sağlık hizmetlerine ve toplum sağlığına öncelik vermektedir[10].

İlk mezunlarını (8 bin hekim) Aralık 2011’de veren ücretsiz Ulusal Kapsamlı Toplum Hekimliği Eğitim Programı’na (kısaca KTH) 24 bin öğrenci devam ederken, çoğu özel üniversitelere bağlı olan ve geleneksel hastane temelli eğitim veren tıp fakültelerine 22 bin öğrenci devam etmektedir. Öğrencilerinin çoğu ülkenin yoksul kesimlerinden gelen KTH, sağlığın toplumsal belirleyicilerine ve sağlık hizmetlerine toplum katılımına odaklı bir eğitim sunmaktadır.

Geleneksel tıp fakültelerine alternatif olarak oluşturulan bu program yalnızca kamu üniversitelerinde sunulmaktadır. Venezuela’da Kapsamlı Toplum Hekimliği Eğitim Programı sunan üniversiteler şunlardır:

• Universidad Bolivariana de Venezuela
• Universidad de Los Llanos Centrales Rómulo Gallegos
• Universidad de Los Llanos Occidentales Ezequiel Zamora
• Universidad Nacional Experimental Francisco de Miranda
• Universidad Politécnica de la Fuerza Armada Nacional
• Universidad Nacional Experimental Rafael María Baralt

Küba’nın PÜTEP’ı ile eşzamanlı olarak başlayan Venezuela’nın KTH programı hastaneye dayalı geleneksel tıp eğitimi modelinden büyük bir kopuşu temsil etmektedir. İlk yıllarda teorik eğitime, son yıllarda hastane eğitimine dayalı Flexner modeline ilk ciddi alternatif olup, 21. yüzyılın modeli olmaya adaydır.  

Ulusal Rafael María Baralt Deneysel Üniversitesi Kapsamlı Toplum Hekimliği Programı web sayfasında[11] program şu ifadeyle tanıtılmaktadır:

“Bolivarcı Venezuela Hükümeti bireyler, aileler ve toplum için bilimsel ve insancıl bir tıp eğitimiyle ilgilenenlere bu alanda eğitim fırsatı sunmaktadır. Tıp Bilimlerine Giriş Kursu’na kaydolun; bu programı başardığınızda Ulusal Kapsamlı Toplum Hekimliği Eğitim Programı’na (UKTHEP) gireceksiniz”.

Tamamen ücretsiz olan bu programa girmek için lise mezunu ve tıbbi uygulamalara yatkın olmak yeterlidir. Tıp Bilimlerine Giriş Kursu’nu başarıyla tamamlayan bütün öğrenciler tıp eğitimine alınmaktadır.

* Bu yazı Venezuela’da Toplumcu Tıp başlıklı çalışmanın bir bölümüdür.

Akif Akalın